Üç zor kavramla başladığım için başta bu kavramları nasıl anladığımı ve kullandığımı belirterek başlamam gerekir. Belki bazıları için bu üç kelimenin yan yana gelmesi bile gereksizdir ve aralarında bir bağlantı yoktur. Eristik, retorik, hakikat diyorsak bir de yanına şiir yazıp genişletebiliriz. Hatta diyalektik, hiç olmazsa kafiye olarak da uyuyor. Nasıl olsa aralarındaki bağ olsa olsa o kadardır diye düşünebilir. Tanımlara gelirsek;
Eristik
Eristik, İki kişinin hakikate ulaşmak için değil birbirlerini alt etmek için haklı çıkmak için tartışmalarıdır. Amaç doğru bilgiye erişmek değil diğerini sözde alt etmektir. Schopenhauer’un Eristik Diyalektik kitabında hatırlattığı gibi tartışmalar çoğu zaman kötü niyetlidir. Tartışmaya girmek bile gereksizdir çünkü fikirler değil şahsiyetler ya da çıkarlar karşı karşıyadır. Üstünlük kurma mücadelesi vardır ve muhtemelen bir taraf aslında düşünmediği şeyi bile savunuyor olabilir. Çünkü tanım ve tartışma belirsiz bir şeydir. Ağ için G. Flaubert gibi “Birbirine iple bağlanmış yüzlerce delik.” diye bir tanım yapsam yanlış bir tanım olmaz. Sadece seçtiğim bir noktaya odaklanmam yeterlidir. İyinin kötü yönünü, kötünün iyi yönüne odaklanıp savunma da yapabilirim.
Eristik kimin işine yarar? Eristik de bir sanat sayılırsa bu işin de onlarca püf noktası ve tavsiyesi vardır. Herhalde normal insan eristik becerilere ihtiyaç duymaz bu daha çok çocukların birbirlerine tekerlemeli sözlerle laf sokması gibi çocukça bir şeydir ama bazı meslek gruplarının çok işine yarayabilir. Özellikle siyasetçiler, magazin işi yapanlar bir şekilde sanat ve sporla ilgili olanlar zaman zaman eristik yöntemleri kullanabilirler. Açık oturum programlarında tartışan siyasetçileri ya da parti temsilcilerini hatırlayalım.
Retorik
Retorik ise eristikten farklı olarak güzel konuşma, ikna edici konuşma sanatıdır. Sorun şu ki içtenlikten yoksun olabilir. Amaç ikna etmek ve karşı tarafı hatta kitleleri etkilemek olabilir. Analojilerle ya da hikayelerle karşı taraf duygusal olarak etkilenebilir. Karşı tarafı ağlatmak, güldürmek, coşturmak için konuşmak retorik olarak değerlendirilebilir. Ben burada retorik derken olumsuz manasını kastediyorum. İçtenlikten yoksun olan, amacı karşı tarafı manipüle etmek, hoş görünmek, ya da kendi tarafına çekmek olan konuşmaları kastediyorum. Buradaki eleştiri elbette güzel konuşmaya veya ikna edici konuşmaya değildir. Karşı tarafın duygularına oynayan ve bir tür duygudaşlık yaratarak onları ikna etmeye yönelik tavra yöneliktir.
Retorik kimin işine yarar? Retorik insanları iletişimle etkileme sanatı olduğundan iletişimle ilgili iş yapan hemen herkesin işine yarar. Siyasetçilerin, öğretmenlerin, metin yazarlarının, reklamcıların, sosyal medya uzmanlarının ve özellikle yöneticilerin. Retorik din adamlarına da yakıştırılır. Belagat ve hitabet retorikle ilişkilidir. Bir papazın baba-oğul-kutsal ruhun üçünün hem ayrı hem de bir Tanrı olduğunu anlatmak için, bir evin odalarının hem ayrı ayrı olduğunu hem de üçünün aynı zamanda birlikte ev olduğunu anlatması bir retoriktir. Anlaşılması güç bir şeyi daha anlaşılır hale getirerek sözünü süslemiştir.
Gerçek
Bir kişi kendiyle birlikte başkasının da duygularını okşuyorsa ve bu konuda samimiyse bu retorik olur mu? Güzel konuştuğu için birine retoriği iyi demek doğru mudur? Güzel konuşmaya tek başına retorik denilemez ama bir insan kendi inandığı yanlışları hararetle ve retorikle savunabilir. Retorikçi “retorik” yaptığını bilmediğinde, doğal bir coşku ve yetenekle karşı tarafı etkilediğinde bundan mesul müdür? Zannediyorum değildir. Kendi inandığı için samimiyetten yoksun değildir bu konuşma ama bir konuşmanın samimi olması konuşmayı aklamaz. Zannediyorum gerçek ve retoriğin birbirinin yerine geçebileceği gri bir alandır burası.
Eristik ve retorik olandan sıyrılmak için bir nevi bunların tuzağına düşmemek için talep edilen sadece gerçek olmalı. Gerçek belki ikna edici ya da duyguları coşturucu olmayabilir. Sade ve gösterişsiz olabilir. Yine de eristik ve retorik yerine gerçeği talep etmek ilerlemeyi sağlayacaktır. Gerçeği ayırt etme becerisi bu bakımdan hayatidir. Bu basit bir beceri gibi görünebilir ama öyle olmadığı ortadadır. Gerçek nasıl ayırt edilir? Elbette bilimle ya da tüm modellerin yanlış ama bazılarının işe yarar olduğu kabulüyle hareket ederek cevabı verilebilir. Bu cevap gerçeğin ancak küçük bir bölümü olurdu. Gerçek nasıl ayırt edilir? Bu sorunun cevabının küçük bir bölümü için de şunu söyleyebiliriz. Eristik ve retorik olanı fark etmeye başlayarak.
Eristik ya da retorik her yerde çoğu zaman gerçekle iç içe geçmiş durumda. Eristik ve retorik olanı tanıdıkça onları ayıklamak mümkün olabilir. Eristik ve retorik üzerine okumalar yapmak gerekir.
Bir Cevap Yazın