Şu sıralar etikle ilgili bazı yazılar okuyorum. Bunlar ciddiye alınacak içerikler değil. Sınava yönelik kuramlar halinde sıralanmış birkaç paragraflık genel bilgiler. Etik konusuna bir giriş yapmayı sağlıyor yine de. Yanlış değil ama doğası gereği üzerine ince şekilde düşünülmemiş olarak. Sonuçta etik çalışanlar da ilgili filozofların yazdıklarından etikle ilgili kısımları ayıklayıp bunları yorumlayan kişiler. Yazıda ilgili etik kuramlarından bazıları kısaca ele alınacaktır.
Yazıya başlamadan önce şu ön bilgiyi vererek başlamalı. Etik ve ahlak arasındaki ayrımı şu şekilde yapmak mümkün: Etik, tüm toplumların ahlak kurallarını ele alan ve insanın değer yargılarını ele alırken ahlak belli bir toplum için geçerli olan değerleri ifade eder. Ahlak belli bir toplumun değer yargılarıdır fakat etik evrenseldir. Farklı toplumların ahlak anlayışları üzerine düşünür. Ahlak yerel, etik ise evrenseldir. Etik kuramları ise neyin etik olduğunun altındaki temel fikri bulmaya çalışır. Bir şeyin hangi ilkeye göre etik olacağı ve eylemlerimizi “eylerken” neyi gözeteceğimizi ortaya koyar.
1- Teleolojik Yaklaşım (Sonuçsalcılık)
Bu yaklaşım, “Hangi eylemin sonucu daha fazla insana fayda sağlıyorsa iyidir.” anlayışıyla özetlenebilir. Kuramın kimi savunucuları daha fazla insan yerine bireyin kendisini yani egoizmi koymuşlardır. Aldığım karar ne kadar çok insana fayda sağlarsa o kadar doğru bir karardır. Bunu bir örnekle ele alalım. Etik ikilemde kaldığımız bir durumu hayal edelim. Elime şans eseri iade edemeyeceğim benim olmayan bir para geçti. Bu parayı mümkün olduğunca çok insanın faydalanacağı şekilde paylaşmak daha doğru olacaktır.
2- Deontolojik Yaklaşım (Ödev Etiği)
Bu yaklaşım Kant’ın meşhur kategorik imperatifidir. Yani öyle bir davranışta bulun ki davranışın bütün zamanlar ve insanlar için örnek olsun. “Öyle bir eyle ki eylemin ilkesi evrensel bir yasa olabilsin.”
Bu yaklaşımda sonuçların bir önemi yoktur. Eylem akılcı olmalıdır ve ödev ahlakından kaynaklanmalıdır. Sorumlu bir varlık olan insan başka insanlara saygı göstermelidir. Eylemin sonucu değil hangi amaçla yapıldığı önemlidir.
Kant felsefesinin çağdaş temsilcilerinden olan Bernard Gert akılcı insanların herkesin avantajına olmak üzere belli kurallara uyması ve ahlaki olmasının akıllı olmanın gereği olguğunu savunur. Geçerli bir nedeni yokken kuralları çiğnemek akılsızlıktır. Gert’e göre bu kurallar, ya da kendi deyimiyle çağdaş ‘on emir’ şöyledir;
Öldürmeyeceksin
Acı vermeyeceksin
Yetersiz kılmayacaksın
Özgürlüğünü kısıtlamayacaksın
Hoşlanmayı engellemeyeceksin
Kandırmayacaksın
Söz verdin mi tutacaksın
Kopya çekmeyeceksin ve göz boyamaya çalışmayacaksın
Yasal yollardan sapmayacaksın
Görevini ihmal etmeyeceksin
3- Kazuistik Etik (Örnek Olaya Dayalı)
Etik gibi soyut bir kavramı kuramlaştırmak yerine örnek olay üzerinden karar verilmelidir. Hangi durumun seçileceği o anda karar verilecek bir konudur ve örnek olay üzerinden yola çıkılması gerekir. The Good Place dizisinde Freni patlamış bir trende bir kişinin ya da on kişinin ezilmesine neden olacak kararını almakla ilgili meşhur etik soruya cevap vermek için ilgili sahne canlanıyordu. Teori ve pratik farklı olabilir.
Diğer Etik Kuramları
Erdem etiği, Haklar temeline dayanan etik, sezgici etik, amaçlanan sonuç etiği gibi başka etik kuramları da var fakat bu kuramlar birbirlerinden net olarak ayrılamayacağı ve üç beş cümle ile ayırt edilmeleri gerektiği için kuramlar burada karışmaya başlıyor. Zaten kısır bir alan olan etik konusu birbirini tekrar etmeye başlıyor bence.
Etik kavramını açıklamak için maalesef artık filozofların söyledikleri yeterli değil. Bu alanda evrimsel psikolojiyi dikkate almak gerekiyor fakat yine de etik konusuyla ilgilenmek isteyenler için buradaki kuramlar başlamak için iyi bir nokta olabilir. Sınavda etik kuramları ayırt etmek için ise bu kadarı yeterli olabilir. Yine etik üzerine güzel bir yapım olan The Good Place dizisi konu ilginizi çektiyse tam size göre. Dizi, kitap ya da müzik anmadan bitmemiş olsun yazı.
Şu sıralar gündemimde olan etik konusunu buraya taşıyarak buraya bir zaman damgası bırakmak istedim. Etik üzerine daha farklı bir boyutta kendi düşüncelerimi birkaç hafta içinde yayınlarım. Sanıyorum daha keyifli bir yazı olacak.
