Klasik Koşullanma ve Edimsel Koşullanma (Pavlov ve Skinner)

Klasik koşullanma ve edimsel koşullanma öğrenme psikolojisinin en eski konularındandır. Pavlov’un köpeği deneyi olarak bilinen meşhur deney, psikolojinin temel konularından olan bu öğrenme biçimleri ile ilgilidir. Yazıda klasik koşullanma, edimsel koşullanma ve klasik koşullanma ve edimsel koşullanma arasındaki farka yer verilmiştir.

Klasik Koşullanma ve Ivan Pavlov

Klasik koşullanma yoluyla öğrenme kuramı Ivan Pavlov’un yaptığı araştırmalara dayanır. Onun ortaya attığı “bağ kurma” yöntemiyle olaylar ve nesneler arasında bağlar kurulur. Pavlov, köpekler üzerinde yaptığı deneyde bu yolu izlemiştir. Yaptığı deneyde, bir eliyle köpeğine et verirken öbür eliyle de bir zili çalar. Köpek başta bunu anlamaz, çünkü eti yemekten başka bir şeyle ilgilenmiyordur. Fakat birkaç seferden sonra köpek, ne zaman zil çalsa peşinden et de geldiğinden artık zile karşı da tepki verir.

Pavlov gözlemler ki köpeği Druzhok zil çalınca da et verilmiş gibi salya salgılamaya başlıyor. Çünkü zil sesi ile et arasında bağ kurdu. Ete gösterdiği salya tepkisini zile de gösterdi. Klasik koşullanma yoluyla öğrenme örneklerine sık rastlanır. Özellikle hayvan eğitiminde. Klasik koşullanmanın önemli noktası şu; başlangıçta organizma (burada köpek) için bir anlam ifade etmeyen şey, daha sonra organizma için anlam ifade eden bir şeye dönüşüyor.

Klasik koşullanma örneği: Tavuklara birkaç seferden fazla yem verdiğinizde tavuklar artık sizin gelişinizle yem arasında bağ kurar ve sizi görür görmez size doğru koşar. Örnek olumsuz da olabilir. Karanlıktan korkuyorsanız, ve elektrikler kesilmeden önce her defasında rüzgar şiddetle esiyorsa artık rüzgar ile elektrik arasında bağ kurduğunuz için rüzgara da karanlığa verdiğiniz tepkiyi verebilirsiniz.

Diyelim ki elinizde yiyecek gördüğünde ayaklarınıza dolanan bir kediniz var. Kedinize ne zaman yiyecek verecek olsanız balkona çıkarmaya başladınız. Bir zaman sonra kedi artık balkona çıktığında da bacaklarınıza sürtünmeye başlar. Önceden kedi için bir anlam ifade etmeyen balkon, anlam ifade etmeye başlıyor. Kedi yiyecek ile balkon arasında bağ kuruyor ve artık yiyeceğe gösterdiği tepkiyi balkona da vermeye başlıyor.

Klasik koşullanma çocuk eğitiminde de kullanılabilir. Örneğin çocuk kendisi için faydalı havucu reddediyorsa, sevdiği meyvelerle yaptığınız meyve salatasının içine havuç dilimleyerek havuca karşı olumlu bir tutum geliştirmesini sağlayabilirsiniz. Bu örneği reklamcılık ve siyaset gibi alanlara da uyarlayabiliriz.

Edimsel Koşullanma ve Skinner

Edimsel koşullanma, ödülü almayı ya da cezadan kurtulmayı sağlayan davranışı öğrenmedir. İlk edimsel koşullanma deneylerini yapan Skinner’dir. Skinner deneyini şöyle gerçekleştirir: Aç bırakılan bir fareyi bir kutunun içine koyar. Fare kutunun içinde gezinirken rastgele kutudaki pedala basar ve içeri yiyecek düşer. Fare yiyeceği yer ve dolaşmaya devam eder. Dolaşırken yine rastgele pedala basar ve içeri yine yiyecek düşer. Bu olay fare her pedala bastığında tekrarlanınca fare bağlantıyı çözer ve acıktıkça pedala basar. Yani ortada duygu sonucu değil, düşünce sonucu davranışa yönelme vardır.

Klasik koşullanma ve edimsel koşullanma farkı

Edimsel koşullanmanın klasik koşullanmadan en önemli farkı, organizmanın öğrenirken aktif olmasıdır. Zihinsel çaba sonucu öğrenme gerçekleşmiştir. Pavlov’un klasik koşullanmasında hiçbir şey yapmadan (örneğin köpek hiç çaba sarf etmeden eti alıyordu) ödüle kavuşuluyordu. Edimsel koşullanmada ise organizma (hayvan ya da insan) ödül almak ya da cezadan kaçmak için bir şey yapmak zorundadır. Duygu öğrenmesi değil, zeka öğrenmesi vardır demek yanlış olmaz sanırım.

Edimsel koşullanma örneği olarak av köpeklerinin vurulan kuşu getirmesi örneği verilebilir. Eğitim sırasında av köpeği atılan veya saklanan nesneyi sahibine getirdikçe şekerli bisküvi ile ödüllendirilir. Tesadüfi olarak bir iki kez nesneyi getirdiğinde ödüllendirilir. Sonra nesneyi getirince şekerli bisküvi verildiğini, diğer senaryolarda, örneğin nesneyi alıp kaçma, ödül verilmediğini anlar. Edimsel koşullanma budur.

Yazıda genel olarak Psikoloji literatüründen (Pegem ve Yediiklim kaynakları) faydalanılmıştır. Örneklerin bir kısmı da üniversitede aldığım derslerdendir.