Tümel Nedir? Tümeller Tartışması Üzerine

Tümel (Mantık ve felsefede) belli bir kümeye ait şeyleri içine alan toplam, yani bir anlamda kavramı ifade etmek için kullanılan kelimedir. Örneğin kalem ya da portakal kavramlarını (tümellerini) düşünelim. Aslında kalem derken belli bir kalemi değil, yazma işine yarayan tek bir eşyayı kastediyorum. Kalem yazısını okur okumaz herkesin aklına gelen farklı bir yazma aracı fakat hepsine kalem diyoruz. İşte bu kalem kavramı yani tümeldir.

Tümel nedir? Tümel kavramdır. İnsanlar kavramlarla düşünür. Öyleyse tümellerin varlığından şüphe edilebilir mi? Kalemin ya da portakalın olduğundan nasıl şüphe edebilirim. Portakal kavramı yenir mi?

Tümeller problemi nedir? Böyle basit bir mesele nasıl problem haline gelmiş olabilir? Üstelik günümüze kadar uzanmış bir tartışma. Problem şu; daha doğrusu taraflar şu konuda anlaşamıyorlar. Platoncular ve bir takım çevreler diyorlar ki: Evet senin elindeki yazma aracı da benim elimdeki yazma aracı da kalem. Öyleyse bu kalemin bir kalem ideası ya da tözü vardır. (Tümeller gerçektir diyenler de ayrışırlar. İdea olarak tümel vardır, töz olarak tümel vardır, diyenler olarak.) Bir takım çevreler ise tümel diye bir şeyin gerçekte olmadığını, işleri kolayaştırmak için bizim verdiğimiz isimler olduğunu söylüyor.

Bana da tümel yoktur diyenler haklıymış gibi geliyor. Yine de şu bir sorundur: Doğada bunca portakalı nasıl görmezden gelebiliriz? Bunlar açık olarak var ve bir şeyi gördüğümüzde ve tattığımızda onun portakal olduğunu anlamamızı sağlayan bir şey var. Bu da portakalın bir isimden öte olduğunu, portakallık denilen şeyin doğada olduğunu göstermez mi?

İdea olarak tümel

Bana bir kalem verin dediğimde aslında ben kalem ideasını, tanrının yarattığı ve bize verdiği kalem tümelini kastederim. Sizden aldığım kalem idealar dünyasındaki kalem formunun bir gölgesidir. Platon’un idealar dünyası ile ilişkisini kurunuz. Çünkü tüm kalemler kalem tümelinden, o kalem ideasından türemiştir. Kalem değil köpeğe bakalım. Tek tek bakıldığında milyonlarca köpek vardır tek tek fakat biz hespine köpek deriz. Köpek gerçekte var mıdır yoksa isim olarak mı vardır? Aynısı insan için de geçerli. İnsan diye bir tümel var mıdır yoksa tek tek insanlar mı vardır?

Bu yaklaşıma göre tümel tikelden önce gelir çünkü bir şey ortaya çıkmadan önce Tanrının zihninde vardır. Kalemi tasarlayan kişinin zihninde kalem olmadan kalem ortaya çıkamaz.

Tümel tikelin içindedir.

İdea olarak tümel diyenler tümellerin idealar dünyasında tikellerden bağımsız olarak varolduğunu söylerken özcüler tümellerin varolduğunu fakat onun maddenin içinde olduğunu söylerler. Örneğin tek bir karabatakta, karabataklık özü vardır. O yüzden o karabataktır. İnsanda da insanlık özü vardır o yüzden o bir insandır. Yani onun özünde, içinde bir yerde vardır o insanlık. Peki öz varsa nerededir?

Portakal örneğinden devam edersek, her bir portakalın içinde portakal kavramı vardır. Portakallık onun içindedir. Tümel tikelden önce gelir ama tümel tikelin içindedir.

Tümel yoktur, tümel sadece isimlendirmedir

Bana göre de daha akla uygun gelen anlayış tümelin bir isim olduğunu söyleyen adcılardır. (Nominalistler) Tümel bizim birbirimizi daha kolay anlamamız için ürettiğimiz kelimelerden başka bir şey değildir. Sizden portakal istediğimde elbette aklımda ideal bir portakal yoktur. Portakal benim isteğimi sözel olarak karşıladığı için kullandığım bir isimdir. Şimdi bu anlayışı bağlamından çıkmadan biraz basitleştirmeye çalışacağım.

Tepeli karabatak- Karabatak- Kuşlar- Hayvanlar- Canlılar burada yakaladığım bir tepeli karabatağın sahip olabileceği kümeleri yazdım. Dikkat edersek özelden genele çıktıkta söylemek istediğim şeyin belirsizleştiği görülecektir. Onu daha iyi tanımlamak için isimlendiririm.

Şuanda aklımdan bir varlık tuttum. Tahmin edin lütfen. Birazcık daraltayım. Bir meyve tuttum. Bana bir varlık ya da meyve veremezsiniz sanırım. Devam edeilim. Bu meyve bir turunçgil. Evet, portakaldı. Fakat portakaldan turunçgile çıktığımda bile anlamın belirsizleştiğine dikkat edilmelidir. Bana portakal verdiğinizde bile aslında belli özellikleri olan bir portakal vereceksiniz. Benim aklımdaki küçük sulu bir portakaldı. Sıkmalık portakala başka bir isim verseydik o zaman portakal tümeline sokmayacaktık onu. Bu tümellerin bizim tarafımızdan işleri kolaylaştırmak için uydurduğumuz isimler olduğunu ortaya koyuyor gibi geliyor bana.

Uzaydan gelen yiyecek hangi tümele girer?

Uzaydan gelen bir yiyecek düşünelim. Bu yiyeceği birbirimize anlatabilmek için benzetmeye başvururuz. Armuta benziyor ama boyutu ve tadı çilek gibi deriz. Çünkü biz dünyayı benzetmelerle anlarız. Peki bu yiyeceğin kimi toplumlarca armut kimi toplumlarca çilek olarak kabul edildiğini düşünelim. Tümeli genişletmiş olacağız ama isimden bağımsız olarak tümeller varsa bunu nasıl yapabiliriz?

İdealar dünyasındaki armut görünümlü çilek ideası ya da bu armut görünümlü çilekte bir çilek ya da armut tözü olduğunu söylenebilir belki. Ya da bunların sadece bir isim olduğunu kabul ederiz. “Evet ama her gördüğümüz şeyi sonsuz ayrımlara tabii tutamayız. Hiçbir şeyin tanımı yapılamaz.” Böyle bir şey söylenebilir adcılığı savunanlara karşı. Evet her şeyi sonsuza kadar isimlendiremeyeceğimize göre belli özellikleri görünce bir tümel atarız ortaya. Yoksa iletişim mümkün olmayabilirdi. Yine de daha iyi tümeller üretmek iletişimi de kolaylaştırır. Portakalın sulu ve küçük olanına ayrı isim iri ve kolay yenenine farklı isim vermek gibi.

Evet ama tümeller sonsuz kadar gidecekse hiçbir şeyin tanımı daha doğrusu ne olduğu bilinemez? Ne olduğunu bilmeyince bir şey üzerine mantıklı bir şeyler söylemek mümkün olur mu? Evet bilinemez ama bileceğiz diye de varlıkla sözleşmemiz yok ya. Ne olduğuyla ilgili değil nasıl olduğuyla ilgilenmek gerek belki de. Amacım lezzetli turuncu toplar yetiştirmekse bunun için portakal kavramının ne olduğunu bilmem hiç de gerekmez. “Evet ama bu anlayışla da “büyük sorulara” cevap verilemeyebilir.” diyebilirsiniz. Belki de.

Bu tartışmada kendi bildiklerimi ve bana mantıklı gelenleri ele aldım. Elbette mutlak doğru olduğu söylenemez ama konu hakkında bir akıl yürütmedir. Tümel nedir? sorusunun cevabı da var. Bilgi yanlışları olabilir. Orjinal metinleri incelemedim. Biraz daha bilgi için İslam Ansiklopedisindeki Külli maddesi okunabilir.

Tümeller tartışmasının devamı daha ilginç yerlere gider. Konu ruh kavramına ve insanın ne olduğuna getirilebilir. Konumuz tanımlar olur. Tümeller sorunu Orta Çağ’da kilise öğretilerine karşı çıkılmasında etkili olmuş.

Bu Youtube videosunda Tümeller problemi ve tümel nedir? sorusu daha geniş anlamda ele alınmış. Tümellerin reddiyle ilgili tartışmanın biraz daha genişletilmiş hali için varlığı kategorize etmek üzerine başlıklı yazıya göz atabilirsiniz.