Tümevarım, tümdengelim ve analoji özellikle sosyal bilimlerde kullanılan akıl yürütme yollarındandır. Felsefe ve Sosyoloji alanlarından Tümevarım, tümdengelim ve analoji örnekleri vererek bu kavramları somutlaştırmaya çalıştım. Kimi örnekler bu disiplinlerin en bilinen örnekleridir. Tümevarım, tümdengelim ve analoji örneklerinden ilki konunun anlaşılması için basit, ikincisi ise bilime uyarlanmış halidir.
Tümevarım Örnekleri
Tümevarım: Özel olaylardan hareketle genel yargılara ulaşmada izlenen yola tümevarım denir. Türkiye’nin birçok
bölgesindeki intihar olayları incelenip ortak nedenler belirlenerek intihar olgusuna ilişkin bir genellemeye ulaşılması tümevarım metoduna örnektir.
Felsefedeki bir tümevarım örneği: Sultan siyah bir kedidir. Sultan balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer.
Sosyolojide bir tümevarım örneği: Gözlemlediğim sulu tarımın yapıldığı Seyrek köyünde köyden kente göç oranı azdır. Gözlemlediğim sulu tarımın yapıldığı Ortaklar köyünde köyden kente göç oranı azdır. O halde sulu tarımın yapıldığı köylerde köyden kente göç oranı azdır.
Örnekleri çoğaltmak mümkün. Tümevarımı eleştirebileceğimiz bir örneğe bakalım. Katar’da petrol vardır. Katar zengindir. Öyleyse petrolü olan ülkeler zengindir. Tümevarım ile doğru şekilde akıl yürütülmezse ulaştığımız sonuç yanlış olacaktır.
Tümdengelim Örnekleri
Tümdengelim: Genel yargılardan hareketle özel olayların açıklanmasında izlenen yola tümdengelim denir. Örneğin “Sosyal değişmelerin temel faktörü ekonomidir.” teorisindeki genel ifadeye dayanarak toplumdaki sosyal değişmeleri açıklamak tümdengelim metodunu uygulamak demektir.
Felsefedeki klasik bir tümdengelim örneği şudur: Bütün insanlar ölümlüdür. Sokrates bir insandır. Öyleyse Sokrates ölümlüdür.
Sosyolojide bir tümdengelim örneği: Toplumsal değişmenin çok hızlı olduğu dönemlerde suç oranı artar. İstanbul’un toplumsal değişme hızı çok fazladır. O halde İstanbul’da suç oranı artar.
Örnekleri çoğaltmak mümkün. Bir disiplinle ilgili olması da gerekmez. Acem halıları pahalıdır. Ahmet’in evindeki halı bir Acem halısıdır. Öyleyse Ahmet’in halısı pahalı bir halıdır. Tümdengelim yöntemi yeni bir şey ortaya çıkarmadığı, zaten bilinen bir şeyi ortaya koyduğu için eleştirilmiştir.
Analoji Örnekleri
Analoji: Analoji benzeşim demektir. Olayları durumları kişileri benzeterek çıkarımlar yapmayı sağlar. Bugün yapay zekanın da bir anlamda kullandığı yöntem. Netflix bize yeni bir film önerirken, Youtube bir video önerirken, Spotify bir müzik önerirken bizi sınıflandırıyor. Bizim yüksek puan verdiğimiz veya çok dinlediğimiz müziği dinleyen diğer kişilerin yüksek puan verdiği ama bizim henüz dinlemediğimiz filmi ya da müziği öneriyor. Bilinenlerden yola çıkarak bilinmeyenler üzerine tahmin yapıyor.
Karşılaştırma, birbirine benzer nesne, olay ve olgular arasında yapılır. Bu nedenle karşılaştırması yapılacak nesne, olay ve olguların tespiti ve sınıflandırılması gerekmektedir. Bu da analoji şeklindeki çıkarımla mümkün olur. Analoji, bilinen benzerliklerden, görülmeyen ve bilinmeyen benzerliklere geçiş yapmak suretiyle yapılan bir çıkarımdır.
Bir analoji örneği: A olayı hakkında 15 bilgim, B olayı hakkında 10 bilgim var. B hakkında bildiğim 10 bilgi A ile ortaksa kalan 5 bilginin de B olayı için geçerli olduğunu varsayabilirim. Evrende yaşamın olduğu bir gezegen arıyoruz. Dünyada yaşamın olmasını sağlayan su ve oksijen ise aradığımız şey su ve oksijen olacaktır.
Sosyolojide bir analoji örneği: Arjantin’de enflasyon oranı yüksek olduğundan toplumsal muhalefet fazladır. Yunanistan’da da enflasyon oranı yüksektir. Öyleyse Yunanistan’da da toplumsal muhalefetin fazla olduğu söylenebilir.
Tümevarım, tümdengelim ve analoji örnekleri ve tanımlarından bazıları için Sosyoloji 11 ders kitabından faydalanılmıştır. Örnekleri tüm disiplinlere ve günlük yaşama uygulamak mümkündür. Bunlar günlük hayatta zaten kullandığımız akıl yürütme yöntemleridir.
Daha fazla tümevarım ve tümdengelim örneği isteyenler Ankara Üniversitesi’nin Mantık 101 belgelerini inceleyebilir. Burada bazı örnekler var. Diğer örnekler için belgeleri inceleyebilirsiniz.
Bir Cevap Yazın